एन. डी. पाटील

 एन. डी. पाटील (नारायण ज्ञानदेव पाटील) हे महाराष्ट्रातील एक ज्येष्ठ राजकारणी, समाजसेवक आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते. त्यांचा जन्म १५ जुलै १९२९ रोजी सांगली जिल्ह्यातील ढवळी (नागाव) येथे एका शेतकरी कुटुंबात झाला. १७ जानेवारी २०२२ रोजी वयाच्या ९३ व्या वर्षी कोल्हापूर येथे त्यांचे निधन झाले.

त्यांच्या जीवनकार्यातील काही महत्त्वाचे टप्पे:

• शिक्षण: त्यांनी अर्थशास्त्र विषयात एम.ए. आणि कायद्याची पदवी (एलएलबी) पुणे विद्यापीठातून प्राप्त केली.
• अध्यापन: त्यांनी काही वर्षे सातारा येथील छत्रपती शिवाजी कॉलेजमध्ये प्राध्यापक म्हणून काम केले.
• राजकीय कारकीर्द:
  • १९४८ मध्ये त्यांनी शेतकरी कामगार पक्षात प्रवेश केला.
  • १९५७ मध्ये ते मुंबई गिरणी कामगार संघटनेचे सरचिटणीस होते.
  • १९६० ते १९८२ या काळात ते महाराष्ट्र विधान परिषदेचे सदस्य होते.
  • १९७८ ते १९८० या काळात त्यांनी महाराष्ट्र राज्याचे सहकार मंत्री म्हणून काम केले.
  • १९८५ ते १९९० या काळात ते कोल्हापूर मतदारसंघातून महाराष्ट्र विधानसभेचे सदस्य होते.
  • १९९९ ते २००२ या काळात लोकशाही आघाडी सरकारचे निमंत्रक म्हणून त्यांनी काम पाहिले.
  • ते महाराष्ट्र राज्य सीमाप्रश्न समितीचे सदस्य आणि सीमा चळवळीतील एक प्रमुख नेते होते.
• सामाजिक कार्य:
  • ते रयत शिक्षण संस्थेशी दीर्घकाळ संबंधित होते आणि त्यांनी संस्थेच्या विविध पदांवर काम केले.
  • अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीच्या कार्यात त्यांचा सक्रिय सहभाग होता.
  • शेतकरी आणि कामगारांच्या हक्कांसाठी त्यांनी अनेक आंदोलने केली.
• शैक्षणिक कार्य:
  • शिवाजी विद्यापीठाच्या स्थापनेत त्यांचा महत्त्वाचा सहभाग होता आणि ते विद्यापीठाच्या विविध प्राधिकरणांवर कार्यरत होते.
  • शिक्षण क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानाबद्दल त्यांना शिवाजी विद्यापीठाने डी.लिट. पदवीने सन्मानित केले.

पुरस्कार आणि सन्मान:

एन. डी. पाटील यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले, त्यापैकी काही प्रमुख पुरस्कार खालीलप्रमाणे आहेत:

• भाई माधवराव बागल पुरस्कार
• स्वामी रामानंद तीर्थ विद्यापीठाची डी.लिट. पदवी
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाची डी.लिट. पदवी
• यशवंतराव चव्हाण राज्यस्तरीय पुरस्कार (२०१९)
• सांगली भूषण पुरस्कार
• प्राचार्य रा. कृ. कणबरकर पुरस्कार
• शरद व प्रतिभा पुरस्कार (पत्नी सौ. सरोज पाटील यांच्यासह)

एन. डी. पाटील हे पुरोगामी विचारांचे खंबीर नेते म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी आपले जीवन सर्वसामान्य जनता, शेतकरी, कामगार आणि उपेक्षित यांच्या हक्कांसाठी समर्पित केले.

एन. डी. पाटील यांच्याबद्दल आणखी माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

वैचारिक भूमिका:

• ते पुरोगामी आणि समाजवादी विचारांचे होते.
• त्यांनी आयुष्यभर जातीयवाद, अंधश्रद्धा आणि सामाजिक विषमता यांच्या विरोधात संघर्ष केला.
• शेतकऱ्यांचे आणि कामगारांचे हक्क तसेच शिक्षण आणि सहकार क्षेत्रातील सुधारणांसाठी ते नेहमी आग्रही राहिले.
• सीमा प्रश्नावर त्यांनी खंबीर भूमिका घेतली आणि महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमा लढ्यात सक्रिय सहभाग नोंदवला.

साहित्यिक आणि वैचारिक योगदान:

• त्यांनी अनेक पुस्तके आणि लेख लिहिले, ज्यामध्ये सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विषयांवरील त्यांचे विचार मांडले आहेत.
• त्यांची भाषा स्पष्ट, परखड आणि प्रभावी असे.
• 'शेतजमिनीवरील कमाल मर्यादा आणि महाराष्ट्र सरकारचा प्रतिगामी कायदा', 'कॉंग्रेस सरकार आणि शेतकऱ्यांची लूट', 'शेतीमालाला किफायतशीर किमतीची हमी आणि घाऊक व्यापाराचे राष्ट्रीयीकरण'¹ यांसारख्या त्यांच्या पुस्तिका महत्त्वाच्या ठरल्या.

वारसा:

• एन. डी. पाटील यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय जीवनात मोलाची भर घातली.
• त्यांचे कार्य आणि विचार आजही कार्यकर्त्यांना आणि अभ्यासकांना प्रेरणा देत आहेत.
• शिक्षण, सहकार आणि सामाजिक न्याय या क्षेत्रांतील त्यांचे योगदान नेहमीच स्मरणात राहील.
• त्यांच्या स्मरणार्थ अनेक संस्था आणि उपक्रम आजही कार्यरत आहेत.

एन. डी. पाटील हे एक कणखर नेते, निष्ठावान समाजसेवक आणि प्रभावी वक्ते म्हणून नेहमीच ओळखले जातील.