सुधाताई जोशी

 

                *सुधाताई जोशी*  

                 (स्वातंत्र्य सैनिक)

       *जन्म : 14 जानेवारी, 1918*

                      (गोवा)

पति : महादेव शास्त्री जोशी

नागरिकता : भारतीय

धर्म : हिन्दू

आंदोलन : सत्याग्रह आंदोलन

तुरुंगवास : 2 वर्ष

प्रसिध्द : गोवा मुक्ती संग्राम

विशेष : पोर्तुगीज सरकारने सुधाताईंच्या गोवा प्रवेशाची सूचना देणा-याला मोठे बक्षीस देण्याचे जाहीर केली होती. 

         

       *तुरुंगवासाच्याच दरम्यान विनाेबा भावेंनी सुधाताईस पत्र लिहिले. त्यात ते म्हणाले, "आपल्या तुरुंगवासाच्या काळास भाग्यच मानून काहीतरी नवीन, चांगलं शिकण्यास हा वेळ व्यतीत करा. आम्हाला तुमच्या धाडसाचे खूप काैतुक आहे." हे पत्र सुधाताईंना एक नवीन उमेद देण्याचं कारण ठरलं.*

कधी शारदा तू, कधी लक्ष्मी तू

कधी भाविनी वा कधी रागिणी

सहस्त्रावधी सूर्य झुकतात जेथे

स्वयंभू अशी दिव्य सौदामिनी

वैभव जोशी यांनी लिहिलेल्या या विलक्षण अशा ओळी कानावर पडताच एक वेगळीच ऊर्जा देऊन जातात. अशाच अनेक स्त्रिया आपल्या इतिहासात सुवर्ण क्षण कोरुन गेल्या. त्यातीलच एक म्हणजे सुधाताई जोशी.

सुधाताई जोशी या १९५५ च्या म्हापसा सत्याग्रहाच्या अध्यक्ष होत्या. वेदांचे प्रगल्भ विद्वान आणि भारतीय संस्कृती कोशाचे रचनाकार पं. महादेवशास्त्री जोशी यांच्या त्या धर्मपत्नी. महादेवशास्त्री यांनी आपले आत्मचरित्र आत्मपुराण यात सुधाताई जोशींच्या गोवा मुक्तिलढ्यात बजावलेल्या कार्याबद्दल लिहिले आहे.

१९५० साली सुधाताई व महादेवशास्त्री पुण्यात रहात होते. याच काळात गोव्याचा मुक्तिलढा पूर्ण जोमाने चालू होता. त्यात महादेवशास्त्री हे मूळ गोव्याचे त्यामुळे त्यांना आपल्या मातृभूमीच्या सूटकेसाठी कार्य करण्याची मनापासून इच्छा होती. त्यात महादेवशास्त्री हे गोवा काँग्रेस समितीच्या पुणे शाखेचे मुख्य होते. त्यांनी गोवा काँग्रेस समितीचे प्रमुख पिटर आल्वारिस यांच्यासमवेत पोर्तुगीज राजवटीविरुद्ध २६ जानेवारी, १९५५ रोजी सत्याग्रह करण्याचे योजिले. हे कार्य पुढे न्यायचे ठरवतानाच, महादेवशास्त्री यांच्या अत्यंत साध्या व सरळ गृहिणी मध्येच त्यांना म्हणाल्या, "तुम्ही नाही, तर मी आता हे कार्य पुढे नेईन. आपले आत्ताच हार्नियाचे ऑपरेशन करण्यात आले आहे आणि डॉक्टरांनी आपणास विश्रांती करण्यास बजावले आहे. त्यामुळे मी या आगीत उडी मारण्यासाठी तयार आहे. माफी असावी पण मी आपली परवानगी नाही मागत आहे तर माझा निर्णय आपणास कळवित आहे."

महादेवशास्त्रीसाठी ही गोष्ट जरा आश्चर्यचकित करणारी होती पण ते यावर काही करु शकले नाही. पिटर आल्वारिस यांना सुधाताईंची भूमिका आवडली. त्यांनी सुधाताईंचे स्वागत करीत त्यांना गोवा काँग्रेसचे मुख्य केले. सुधाताई १ मार्च, १९५५ रोजी आपल्या सहकाऱ्यांसोबत गोव्यात पोहचल्या. त्यांना एका पत्रकाराने सावध करण्याच्या हेतूने टोनी डिसोजाला २६ वर्षांचा तुरुंगवास भोगण्याची शिक्षा सुनावल्याचे कानावर घातले. त्यावर निडर आणि निर्धारित सुधाताई म्हणाल्या, "मला पर्वा नाही. पोर्तुगीज इथे २६ महिन्यांहून अधिक काळ राज्य करू शकणार नाही."

ज्या कार्यासाठी त्या गोव्यात आल्या होत्या ते लक्षात घेता सुधाताई यांनी ६ एप्रिल, १९५५ या दिवशी पहिल्यांदा म्हापश्याच्या हनुमान मंदिरासमोर सत्याग्रहाची सभा भरवली. एका स्टूलवर उभ्या राहून बोलत असतानाच पोर्तुगीज पोलीस त्यांच्या पुढ्यात बंदूक घेऊन उभा राहिला. त्याच्याकडे दुर्लक्ष करीत सुधाताईंनी आपले भाषण सुरुच ठेवले. हे सहन न झाल्याने पोलीस अधिकाऱ्याने सुधाताईंच्या हातातील कागद हिसकावून घेतला. तोच तिथे जमलेल्या प्रचारकांनी तिरंगा फडकाविला. सुधाताईंना ताबडतोब अटक करण्यात आली.

थोड्याच दिवसानंतर २८ एप्रिल, १९५५ रोजी शिरगांवच्या जत्रेस लोकांची प्रचंड गर्दी होती. अचानक त्या गर्दीत एका महिलेने तिरंगा फडकवित "जय हिंद" अशी घोषणा दिली. सहाजिकच त्या काळात भारतीयांच्या देशभक्ती प्रदर्शनास विरोध होता. म्हणून त्या स्त्रीला अटक करून सुधाताई असलेल्या तुरुंगात नेण्यात आले. त्या महिलेस पाहून सुधाताईंना धक्काच बसला. कारण ती महिला त्यांच्या भगिनी आशाताई होत्या. त्या बुलढाणा, महाराष्ट्राहून खास गोव्यासाठी आल्या होत्या. त्यांना पोर्तुगीजांकडून मारहाण करण्यात आली. त्यांचे बंधू धनशाम फडके हेही पोर्तुगीजांच्या ताब्यात होते.

सुधाताईंना ४ वर्षे जेलमध्ये ठेवण्यात आले. तुरुंग राहण्यास साेईस्कर नव्हता पण तरीही त्यांना त्या वाईट स्थितीत दिवस घालवावे लागले. तद्नंतर काेर्टकचेरीही सुरु करण्यात आली. पहिल्याच दिवशी काेर्टात न्यायधीशांनी त्यांना विचारले की त्यांना गाेवा हा भारताचा भाग व्हावा असे वाटते. यावर सुधाताईंनी सुंदर जवाब दिला. त्या म्हणाला, "यात गाेव्याला भारताचा भाग करण्याचा विषयच उद्भवत नाही, मुळात कित्येक वर्षांपासून गाेवा हा भारताचा भाग आहे. एकदा का तुम्ही इकडून गेलात की ताे आपाेआप भारताचा भाग असेल. " त्यांच्या अशा जवाबासाठी न्यायाधीशांनी त्यांना माफी मागण्यास सांगितले व गाेव्यात न येण्यास बजावले.

               सुधाताईंनी त्यावर माेठ्या धाडसाने उत्तर देत म्हटले, "गाेव्यात पुन्हा पाय न ठेवण्याचे वचन मी का म्हणून तुम्हाला देऊ. गाेवा माझी मातृभूमी आहे. मी येथे कधीही ये-जा करु शकते. आणि हाे, आपणास माझ्या कुटुंबाची काळजी करण्याचे कारण नाही, या क्षणाला मला माझे राष्ट्र माझ्या कुटुंबापेक्षा जास्त महत्त्वाचे आहे. माझ्या मुलांची काळजी घेण्यास माझे पती समर्थ आहेत. त्यामुळे मी काेणत्याही परिस्थितीत आपली क्षमा मागून दयायाचना मुळीच करणार नाही" या कारणास्तव सुधाताईंना १२ वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा करण्यात आली

              तुरुंगातील परिस्थिती वाईट होती. याच कारणामुळे सुधाताईंनी उपाेषण करण्याचे ठरवले. याच काळात त्यांनी युक्तीने महादेवशास्त्रींना गुप्त संदेश पाठवला, "जो सुखरुप महादेव रावांकडे पाेहाेचला" आणि त्यांना त्याचा अर्थ उमजला की सुधाताई फक्त पाणी ग्रहण करुन उपाेषण करीत आहेत. महादेवरावांनी लगेच ती बातमी दुसऱ्या दिवशी छापून आणली आणि त्यांच्या उपाेषणाबद्दल सर्वत्र भारतात चर्चा हाेऊ लागली.

लाेकांच्या भीतीपाेटी पाेर्तुगीजांनी सुधाताई आणि इतर देशसेवकांना केपेच्या जेलमध्ये चांगल्या ठिकाणी हलविले. तुरुंगवासाच्याच दरम्यान विनाेबा भावेंनी सुधाताईस पत्र लिहिले. त्यात ते म्हणाले,"आपल्या तुरुंगवासाच्या काळास भाग्यच मानून काहीतरी नवीन, चांगलं शिकण्यास हा वेळ व्यतीत करा. आम्हाला तुमच्या धाडसाचे खूप काैतुक आहे." हे पत्र सुधाताईंना एक नवीन उमेद देण्याचं कारण ठरलं.

हे सगळ घडत असतानाच सुधाताईंच्या सुटकेचा विषय संसदेत पाेहाेचला हाेता. पं. जवाहरलाल नेहरुंनी त्यांच्या सुटकेसाठी पूर्ण प्रयत्न केले. शेवटी कठीण आयुष्य आणि पाेर्तुगीजांच्या जुलुमातून सुधाताईंना साेडण्यात आले. धन्य आहेत या स्त्रिया आणि त्यांचे कर्तृत्व. त्याचबराेबर आपण त्यांना मदत केलेल्या पुरुषांनाही विसरुन चालणार नाही हे ही तेवढेच सत्य आहे.